NEB Class 12 Nepali Chapter 1 Aamako Sapana (आमाको सपना) Exercise Questions and Answers

NEB Class 12 Nepali Chapter 1 Aamako Sapana (आमाको सपना) पाठले आमाको त्याग, संघर्ष र सन्तानप्रतिको गहिरो माया मार्मिक रूपमा प्रस्तुत गर्दछ। यस अध्यायमार्फत विद्यार्थीहरूले नेपाली समाजमा आमाको भूमिका, जीवनका कठिन परिस्थितिमा पनि भविष्यप्रतिको आशा र सपनाको महत्व बुझ्न सक्छन्।

यस सामग्रीमा कक्षा १२ को नयाँ NEB पाठ्यक्रमअनुसार समावेश गरिएको ‘आमाको सपना’ पाठका अभ्यास प्रश्न तथा उत्तरहरू सरल, स्पष्ट र परीक्षा–उपयोगी ढाँचामा प्रस्तुत गरिएको छ। यहाँ दिइएका उत्तरहरू विद्यार्थीलाई पाठको आशय बुझ्न, भाषिक क्षमता विकास गर्न र बोर्ड परीक्षाको तयारीमा सहयोग पुर्‍याउने उद्देश्यले तयार गरिएको हो।

👉 Read NEB Class 12 Nepali All Chapter Notes

शब्दभण्डार

१. उस्तै अर्थ दिने शब्दबिच जोडा मिलाउनुहोस् :

उषा – झिसमिसे उज्यालो
सपना – रमाइलो भविष्यको आशा वा कल्पना
यौवन – युवा अवस्था
कलिलो – कल्कलाउदो
सङ्ग्राम – लडाइँ
जडता – मूर्खता
कण्ठ – घाँटी
आशा – चाहेको वस्तु पाउने इच्छा

२. अर्थसँग मिल्ने शब्द पाठबाट खोजेर लेख्नुहोस् :

(क) राति जमिन, रुख, पात आदिमा पर्ने पानीका ससाना थोप्ला : शीत
(ख) ओठमा राखी दाहिने कुमतिर फर्काई बजाइने बाँस, निगालो आदिबाट बनाइएको बाजा : बाँसुरी
(ग) लिने वा समात्ने काम : ग्रहण
(घ) सिर्जना गर्ने क्षमता : सिर्जनाशक्ति
(ङ) सन्तुष्ट हुने वा पार्ने वचन : सान्त्वना
(च) वेगसित चलेको हावा : हुरी

३. दिइएका शब्दको पर्यायवाची शब्द लेख्नुहोस् र तिनलाई वाक्यमा प्रयोग पनि गर्नुहोस् :

वायु : हावा
हावामा बढ्दो प्रदूषणले मानव स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर पारिरहेको छ।

आमा : माता
माताको माया र त्याग संसारकै अमूल्य सम्पत्ति हो।

मधुर : मिष्ट
उनको मिष्ट वाणीले सबैको मन जित्यो।

गरिमा : प्रतिष्ठा
राष्ट्रको प्रतिष्ठा कायम राख्नु प्रत्येक नागरिकको कर्तव्य हो।

करुणा : दया
पीडितप्रति दया र करुणा देखाउनु मानवताको चिन्ह हो।

नगर : सहर
सहरमा जनसंख्या बढ्दै जाँदा व्यवस्थापन चुनौतीपूर्ण बन्दै गएको छ।

दक्ष : कुशल
एक कुशल शिक्षकले विद्यार्थीको भविष्य निर्माण गर्छ।

एकान्त : निर्जन
ध्यानका लागि निर्जन स्थान उपयुक्त मानिन्छ।

धरती : पृथ्वी
पृथ्वीमा जीवन सम्भव हुनु यसको वातावरणीय सन्तुलनका कारण हो।

शिशु : बालक
बालकको उचित स्याहारसुसारले उसको भविष्य उज्ज्वल बन्छ।

४. दिइएका उखानको प्रयोग गरी आफ्नो जन्मस्थानको वर्णन गर्नुहोस् :

मेरो जन्म नेपालको तराई क्षेत्रमा अवस्थित एक सानो तर व्यवस्थित सहर जनकपुरमा भएको हो। ऐतिहासिक, धार्मिक र सांस्कृतिक दृष्टिले महत्त्वपूर्ण भए पनि यहाँका धेरै मानिसहरू “नजिकको तीर्थ हेला” भनेझैँ आफ्नै ठाउँको महत्व बुझ्न सकिरहेका छैनन्। बाहिरी सहरलाई अवसरको केन्द्र ठानी यहाँको सम्भावनालाई उपेक्षा गर्ने प्रवृत्ति देखिन्छ।

तर “एकले थुकी सुकी सयले थुकी नदी” भन्ने उखान अनुसार सबै नागरिकले सानो–सानो योगदान गर्ने हो भने सहरको विकास द्रुत गतिमा अघि बढ्न सक्छ। जनकपुरको विकासका लागि स्थानीय तह, युवा वर्ग र समुदायबीच सहकार्य आवश्यक छ, किनकि “एक हातले ताली बज्दैन” भन्ने सत्य यहाँ पनि लागू हुन्छ।

यहाँका बासिन्दाहरू आपत् र विपत्तिको समयमा “जिउँदाको जन्ती, मर्दाको मलामी” भएर साथ दिने स्वभावका छन्। सामाजिक सद्भाव र सहानुभूति यहाँको पहिचान हो। साथै, मानिसहरूको व्यवहारमा “आफू भलो त जगतै भलो” भन्ने भावना प्रस्ट देखिन्छ। यिनै विशेषताका कारण मेरो जन्मस्थान मेरो लागि गौरव र आत्मीयताको केन्द्र बनेको छ।

५. दिइएका पारिभाषिक शब्दलाई शब्दकोशीय अनुक्रममा मिलाउनुहोस् र अर्थ पनि लेख्नुहोस् :

अनुक्रमअनुसार मिलाइएको :
अधिवक्ता, अध्यादेश, इजलास, कायलनामा, जमानत, तारिख, देवानी, फौजदारी, बिगो, मुचुल्का, वारेस, विधेयक, सनाखत, सरजमिन, हदम्याद

अर्थहरू :

देवानी :
फौजदारी बाहेकका मुद्दा हेर्ने कानुनी प्रक्रिया

फौजदारी :
अपराधसम्बन्धी मुद्दामा गरिने न्यायिक कारबाही

वारेस :
मुद्दामा पक्षको तर्फबाट प्रतिनिधित्व गर्ने व्यक्ति

सरजमिन :
घटना वा समस्या घटेको वास्तविक स्थान

मुचुल्का :
सरजमिनका व्यक्तिहरूले तयार पारेको लिखित बयान

अध्यादेश :
संसद्को अधिवेशन नभएको बेला सरकारले जारी गर्ने कानुन

अधिवक्ता :
कानुन व्यवसाय गर्ने अधिकार प्राप्त व्यक्ति

विधेयक :
संसद्मा पेस गरिएको कानुनको प्रारम्भिक मस्यौदा

जमानत :
अभियुक्तलाई अस्थायी रूपमा छुटाउन राखिने धरौटी

बिगो :
अनुचित रूपमा लिएको धनमाल वा त्यसको मूल्य

इजलास :
अदालतमा मुद्दा सुनुवाइ हुने कक्ष

कायलनामा :
अपराध स्वीकार गरी लिखित रूपमा दिइने कागज

हदम्याद :
कुनै काम वा मुद्दा दायर गर्न तोकिएको अन्तिम समय

सनाखत :
व्यक्ति वा वस्तुलाई चिनाउने प्रक्रिया

तारिख :
अदालतमा हाजिर हुन तोकिएको मिति

बोध र अभिव्यक्ति

३. दिइएको कवितांश पढी सोधिएका प्रश्नको उत्तर दिनुहोस् :

(क) ‘त्यो’ र ‘तिमी’ भनेका को को हुन् ?
‘त्यो’ ले भविष्यमा जन्मिने परिवर्तनकारी शक्ति वा क्रान्तिको प्रतीकलाई जनाउँछ भने ‘तिमी’ ले आमाका वर्तमान सन्तानहरूलाई जनाउँछ।

(ख) किन क्रान्तिको आवश्यकता परेको हो ?
कविता रचनाकालीन समाज अन्याय, दमन, शोषण, कुरीति र निरङ्कुशताले ग्रसित भएकाले त्यस अवस्थाबाट मुक्त भई न्यायपूर्ण र समानतामूलक समाज निर्माण गर्न क्रान्तिको आवश्यकता परेको हो।

(ग) ‘त्यो हिउँ र आगोभन्दा पनि बढ्ता छोइने भएर आउँछ’ भन्नुको तात्पर्य के हो ?
यस कथनले क्रान्ति अत्यन्त शक्तिशाली, अवश्यंभावी र रोक्न नसकिने रूपमा आउनेछ भन्ने अर्थ व्यक्त गर्छ। त्यसको प्रभाव कुनै प्राकृतिक तत्वभन्दा पनि तीव्र हुने संकेत गरिएको छ।

(घ) माथिको कवितांशमा कस्तो शैलीको प्रयोग गरिएको छ ?
माथिको कवितांशमा भावप्रधान, प्रतीकात्मक तथा गद्यात्मक शैलीको प्रयोग गरिएको छ।

४. तलको कवितांश पढी सोधिएका प्रश्नको उत्तर लेख्नुहोस् :

(क) आमाको सपना के थियो ?
आमाको सपना आफ्ना सन्तानहरू अन्याय र शोषणविरुद्ध लड्ने साहसी योद्धा बनून् र उनीहरूमार्फत समाजमा परिवर्तन आएर आफूले भोगेको पीडाबाट मुक्ति पाओस् भन्ने थियो।

(ख) ‘त्यो मिठो गीतले तिमीलाई आफ्नो बाँसुरी बनाएनछ’ भन्नुको तात्पर्य के हो ?
यस कथनले आमाले सन्तानबाट अपेक्षा गरेको क्रान्तिकारी चेतना र परिवर्तनको स्वर पूरा रूपमा विकसित हुन नसकेको जनाउँछ। सन्तानबाट आशा गरिएको परिवर्तनको मधुर आवाज नआएकामा आमाको निराशा यस वाक्यमा व्यक्त भएको छ।

५. कवितामा ‘आमा’ र ‘छोरा’ के केका प्रतीकका रूपमा प्रयोग गरिएका छन्, छलफल गर्नुहोस् ।

गोपालप्रसाद रिमालद्वारा रचित ‘आमाको सपना’ कविता नेपाली साहित्यको क्रान्तिकारी चेतनाले भरिएको महत्त्वपूर्ण कृति हो। यस कवितामा कविले प्रत्यक्ष राजनीतिक भाषण नगरी प्रतीकात्मक माध्यमबाट समाजको यथार्थ उजागर गरेका छन्। कवितामा प्रयोग भएका ‘आमा’ र ‘छोरा’ केवल पारिवारिक पात्र मात्र नभई गहिरो सामाजिक र राजनीतिक अर्थ बोकेका प्रतीक हुन्।

कवितामा ‘आमा’ ले नेपाल मातृभूमिको प्रतिनिधित्व गरेकी छिन्। निरङ्कुश शासन, अन्याय, शोषण, दमन र कुरीतिले थिचिएकी नेपाल आमाले लामो समयदेखि पीडा सहनु परेको अवस्था कवितामा व्यक्त भएको छ। आमा पीडित, धैर्यशील र आशावादी पात्रका रूपमा देखिन्छिन्, जसले देशको दुःखद अवस्थालाई आत्मसात् गरेकी छिन् तर निराश नभई भविष्यप्रति आशा राखेकी छिन्।

त्यसैगरी ‘छोरा’ ले नेपाली जनतालाई, विशेष गरी युवा पुस्तालाई प्रतीकात्मक रूपमा जनाउँछ। वर्तमान सन्तानहरू परिवर्तनप्रति पूर्ण रूपमा सचेत र सक्रिय नभएको अवस्थालाई कवितामा छोराको माध्यमबाट देखाइएको छ। आमा छोराबाट अपेक्षा राख्छिन् तर त्यो अपेक्षा पूरा नहुँदा भविष्यका सन्ततिमा क्रान्तिको चेतना विकसित हुने विश्वास व्यक्त गर्छिन्।

यसरी ‘आमा’ नेपाल राष्ट्रको पीडा र आशाको प्रतीक हुन् भने ‘छोरा’ जनताको चेतना, शक्ति र क्रान्तिकारी सम्भावनाको प्रतीक बनेका छन्। कविले आमा–छोराको संवादमार्फत वर्तमानको कमजोरी र भविष्यको सम्भावनालाई सशक्त रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्।

६. कवितामा कस्तो परिवेशको चित्रण गरिएको छ, छलफल गरी उत्तर दिनुहोस् ।

‘आमाको सपना’ कवितामा वि.सं. २००० साल आसपासको नेपाली समाजको राजनीतिक, सामाजिक र मानसिक परिवेश सशक्त रूपमा चित्रण गरिएको छ। यो समय निरङ्कुश राणाशासनको अन्त्य नजिकिँदै गरेको भए पनि जनताले अझै स्वतन्त्रता, समानता र न्यायको अनुभूति गर्न नसकेको कालखण्ड थियो।

कवितामा शासन व्यवस्थाको कारण समाजमा अन्याय, शोषण, अत्याचार, भ्रष्टाचार र विकृति मौलाएको अवस्था देखाइएको छ। आमाको पीडित स्वरले जनताको दमनग्रस्त जीवनशैली उजागर गर्छ। निरन्तर उत्पीडनका कारण जनता भयभीत, निरुत्साहित र असहाय अवस्थामा रहेको परिवेश कवितामा झल्किन्छ।

यद्यपि, कवितामा केवल अन्धकार मात्र होइन, आशाको किरण पनि प्रस्तुत गरिएको छ। निराशाजनक परिस्थितिका बीच पनि क्रान्तिप्रतिको विश्वास, परिवर्तनको अपेक्षा र उज्यालो भविष्यप्रतिको चाहना देखिन्छ। कविले क्रान्ति अवश्यंभावी छ भन्ने धारणा व्यक्त गर्दै विद्रोहको स्वर विस्तारै बुलन्द हुँदै गएको परिवेश चित्रण गरेका छन्।

यसरी ‘आमाको सपना’ कविताले निरङ्कुश शासनको अँध्यारो वातावरण, जनताको पीडा, राजनीतिक अस्थिरता र साथसाथै क्रान्तिप्रतिको आशावादी चेतनाले भरिएको परिवेश प्रस्तुत गरेको छ।

७. ‘मैले यसरी रोगीलाई झैँ तिम्रो कपाल मुसारिरहनुपर्ने छैन’ कवितांशबाट कविले के भन्न खोजेका हुन्, आफ्नो प्रतिक्रिया व्यक्त गर्नुहोस् ।

उक्त कवितांश ‘आमाको सपना’ कविताको अत्यन्त भावपूर्ण र अर्थगर्भित अंश हो। यस वाक्यमा आमाले सन्तानप्रतिको करुणा, चिन्ता र भविष्यप्रतिको विश्वास व्यक्त गरेकी छिन्। रोगीलाई कपाल मुसार्नु भनेको कमजोरी, असहायता र निरन्तर सान्त्वनाको आवश्यकता जनाउँछ।

कविले यस वाक्यमार्फत भविष्यमा आउने सन्तानहरू कमजोर, भयभीत वा निष्क्रिय नहुने सन्देश दिन खोजेका छन्। क्रान्तिपछि जनतामा साहस, आत्मविश्वास र विद्रोही चेतना विकसित हुनेछ भन्ने आशा व्यक्त गरिएको छ। त्यस अवस्थामा आमाले सन्तानलाई सान्त्वना दिनुपर्ने छैन, बरु सन्तान स्वयं अन्यायविरुद्ध उभिन सक्षम हुनेछ।

मेरो दृष्टिमा, यस वाक्यले क्रान्तिपछि समाजमा आत्मनिर्भर, सचेत र स्वाभिमानी नागरिकको निर्माण हुने विश्वास व्यक्त गर्छ। अब जनता रोगीझैँ सहनशील मात्र नभई अन्यायको प्रतिरोध गर्ने शक्तिशाली स्वरूपमा परिणत हुनेछन् भन्ने भाव यस कवितांशमा निहित छ।

८. ‘आमाको सपना’ कवितामा कविले क्रान्ति किन र कसरी आउने कल्पना गरेका छन्, समीक्षात्मक प्रतिक्रिया लेख्नुहोस् ।

‘आमाको सपना’ कविता नेपाली समाजमा क्रान्तिको अपरिहार्यता र त्यसको स्वरूपबारे गम्भीर चिन्तन प्रस्तुत गर्ने कृति हो। कविले निरङ्कुश शासन, अन्याय, अत्याचार, शोषण र सामाजिक विकृतिले थिलथिलो बनेको समाजलाई स्वस्थ बनाउन क्रान्ति अनिवार्य भएको धारणा व्यक्त गरेका छन्।

कवितामा क्रान्ति किन आवश्यक छ भन्ने प्रश्नको उत्तर समाजको दयनीय अवस्थाबाट प्राप्त हुन्छ। जब जनतामाथि निरन्तर दमन हुन्छ, अधिकार कुण्ठित गरिन्छ र न्यायको मार्ग बन्द हुन्छ, तब परिवर्तनको एकमात्र उपाय क्रान्ति बन्न पुग्छ।

कविले क्रान्ति कसरी आउनेछ भन्ने कल्पना पनि सशक्त रूपमा गरेका छन्। क्रान्ति एकाएक नभई जनताको चेतनामा क्रमिक रूपमा विकास भएर आउनेछ। भविष्यका सन्तानहरूमा विद्रोही चेतना जागृत हुनेछ र उनीहरूले अन्यायविरुद्ध संगठित संघर्ष गर्नेछन्। क्रान्ति आँधीबेहरीझैँ तीव्र, रोक्न नसकिने र निर्णायक हुनेछ भन्ने विश्वास कवितामा व्यक्त गरिएको छ।

यसरी कविले क्रान्तिलाई केवल राजनीतिक परिवर्तन नभई सामाजिक चेतनाको जागरणको रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्।

९. आमाको सपना के हो र त्यो कसरी साकार हुन सक्छ, ‘आमाको सपना’ कविताका आधारमा समीक्षात्मक उत्तर लेख्नुहोस् ।

‘आमाको सपना’ कवितामा अभिव्यक्त आमाको सपना मूलतः राष्ट्रको मुक्ति र जनताको स्वतन्त्र जीवनसँग सम्बन्धित छ। आमाले निरङ्कुश शासन, अन्याय, अत्याचार र शोषणबाट मुक्त समाजको कल्पना गरेकी छिन्। उनका लागि सपना व्यक्तिगत सुख होइन, सम्पूर्ण समाजको रूपान्तरण हो।

आमाको सपना आफ्ना सन्तानहरू निडर, सचेत र क्रान्तिकारी बन्ने हो। उनी शिशुकै अनुहारमा परिवर्तनको झल्को देख्न चाहन्छिन् र बालकको बोलीमा विद्रोहको स्वर सुन्न चाहन्छिन्। यसले भविष्यप्रति उनको गहिरो विश्वास र आशावादलाई देखाउँछ।

यो सपना तब साकार हुन सक्छ जब जनतामा राजनीतिक चेतना विकास हुन्छ, अन्यायविरुद्ध संगठित संघर्ष हुन्छ र प्रत्येक नागरिक आफ्नो अधिकार र कर्तव्यप्रति सचेत हुन्छ। क्रान्ति केवल हतियारबाट नभई विचार, साहस र एकताबाट सम्भव हुन्छ भन्ने सन्देश कविताले दिन्छ।

अन्ततः आमाको सपना भविष्यका सन्तानमार्फत साकार हुने विश्वास कवितामा व्यक्त गरिएको छ। वर्तमान पीडाबाट मुक्त भई उज्यालो, न्यायपूर्ण र समतामूलक समाज निर्माण गर्ने चाहना नै ‘आमाको सपना’ को मूल सार हो।

१०. दिएको अनुच्छेद पढी सोधिएको प्रश्नको छोटो उत्तर दिनुहोस् :

(क) पदक्रमका आधारमा संसारका भाषालाई कति प्रकारमा वर्गीकरण गरिएको छ ?
पदक्रमका आधारमा संसारका भाषालाई छ प्रकारमा वर्गीकरण गरिएको छ।

(ख) नेपाली र अङ्ग्रेजी कस्तो कस्तो पदक्रम भएका भाषा हुन् ?
नेपाली भाषा कर्ता–कर्म–क्रिया पदक्रम भएको भाषा हो भने अङ्ग्रेजी भाषा कर्ता–क्रिया–कर्म पदक्रम भएको भाषा हो।

(ग) व्याकरणिक पदक्रम र आलङ्कारिक पदक्रममा के भिन्नता छ ?
व्याकरणिक पदक्रममा वाक्य कर्ता, कर्म र क्रियाको निश्चित क्रमअनुसार बनाइन्छ, जबकि आलङ्कारिक पदक्रममा भावलाई प्रभावकारी बनाउन उक्त क्रम परिवर्तन गरिन्छ।

(घ) भाषामा विचलन किन हुन्छ ?
भाषामा विशेष अर्थ, भाव वा जोड दिनका लागि विचलन हुन्छ।

११. दिइएको कवितांशलाई सामान्य पदक्रममा रूपान्तरण गर्नुहोस् र कवितांशले भन्न खोजेको कुरा के हो छलफल गरी उत्तर दिनुहोस् :

(क) सामान्य पदक्रममा रूपान्तरण :

तिमी सत्य कुरालाई यसरी कथा सुनेझैँ सुन्ने छैनौ। तिमी त्यसलाई आफैँ देख्न, सहन र ग्रहण गर्न सक्ने हुनेछौ। तिमी मैले यसरी धैर्य दिनुको सट्टा, सङ्ग्राममा जाँदा लाख सम्झाएर पनि नमान्ने आमाको मनलाई सान्त्वना दिँदै विदा हुनेछौ।

(ख) कवितांशले भन्न खोजेको कुरा :

यस कवितांशले भविष्यमा आउने सन्तानले सत्य र यथार्थलाई केवल सुनेर मात्र होइन, आफ्नै अनुभवबाट बुझ्ने सन्देश दिन खोजेको छ। उनीहरू अन्याय र पीडालाई प्रत्यक्ष भोग्दै त्यसविरुद्ध उभिन सक्षम हुनेछन्। साथै, आमाको चिन्ता र ममताप्रति संवेदनशील रहँदै पनि उनीहरू क्रान्तिको मार्गमा अघि बढ्ने दृढ संकल्प राख्नेछन् भन्ने भाव यस कवितांशमा व्यक्त गरिएको छ।